Wat zie jij dan?

We krijgen dagelijks miljoenen visuele prikkels te verwerken. Psycholoog Stefan van der Stigchel onderzoekt hoe we onze omgeving bewuster kunnen ervaren. Hij schreef er een boek over en geeft een lezing op het Betweter Festival. Hoe leer je beter kijken in een wereld vol afleiding?

A ls Stefan van der Stigchel, hoogleraar cognitieve psychologie aan de Universiteit Utrecht, zijn stad aan buitenlandse vrienden laat zien, wandelt hij rond met zijn ‘vakantieblik’. Dan ziet hij bijzondere kunstwerken in de openbare ruimte of prachtige oude gevels. Maar als hij in gedachten verzonken naar zijn werk op het Utrecht Science Park fietst, ervaart hij de stad heel anders. Dan heeft hij vooral oog voor het verkeer.

De titel van je boek is Beter leren kijken. Wanneer kijk je goed?

‘Dat is dus afhankelijk van de setting. In sommige situaties is vluchtig kijken goed, als ik fiets en op medeweggebruikers let. Maar ik zie vaak mensen door de stad lopen met hun blik gericht op hun telefoon. Terwijl het observeren van de wereld om je heen heel veel waarde heeft. Dan ontdek je hoe mooi de stad is.’

Je boek is heel toegankelijk geschreven.

‘Ik vind het belangrijk om mijn kennis te delen met een breed publiek. Mijn vakgebied leent zich daar ook voor. Aan inzichten uit de psychologie kunnen mensen echt iets hebben, mits gebracht op een wetenschappelijk verantwoorde manier. Ik merk dat veel mensen liefst direct een oplossing willen, waar sommige influencers graag op inspelen, bijvoorbeeld met een snel stappenplan voor meer concentratie of geluk. Maar helaas bestaan daar geen quick fixes voor. Elk brein is anders. Wat voor de een werkt, werkt niet per se voor de ander.’

Het observeren van de wereld om je heen heeft heel veel waarde

Kijken naar kunst is waardevol, schrijf je. Geldt dat voor iedereen?

‘Nee, als je niet van kunst houdt, houd je het ook niet vol om lang naar kunst te kijken in een museum. Kunst is wel heel geschikt voor leren observeren. Je kunt het op meerdere manieren duiden en er zit vaak een belangrijke boodschap in details verstopt. Zo toont onderzoek aan dat artsen in opleiding beter leren observeren door samen naar schilderijen te kijken. Maar je kunt ook beter leren kijken door vogelspotten of nieuwsfoto’s analyseren. Of een kwartiertje in stilte door de stad lopen en daarna met elkaar bespreken wat je onderweg hebt gezien. Die uitwisseling met anderen is cruciaal. Je gebruikt het brein van iemand anders om je eigen interpretaties aan te toetsen. De vraag “Wat zag jij dan?” maakt dat je zelf ook anders naar iets gaat kijken.’

Moet er ook meer aandacht komen voor beter ‘naar binnen’ kijken?

‘Problemen met interoceptie, het vermogen om prikkels vanuit het eigen lichaam waar te nemen, maken dat je negatieve emoties of gedachtes niet op tijd voelt opkomen. Dat wordt door wetenschappers in verband gebracht met psychische problemen zoals depressie en angststoornissen. Het zijn vrij nieuwe inzichten, die nog niet zijn doorgedrongen tot iedere klinische praktijk. Maar er is al wel een toegenomen interesse voor mindfulness, wat je kunt zien als het trainen van je focus, ook de focus op interne prikkels. Al voel je een pijntje of een gedachte opkomen, je leert interne prikkels beter op te merken en te accepteren dat die afleidingen er zijn.’

Psychedelica hebben ook invloed op onze waarneming. Je hebt daar zelf ervaring mee?

‘Ja, eenmalig. Mijn dagelijks leven is sindsdien niet anders geworden, maar ik heb wel een aantal zaken geleerd die mijn kijk op deze wereld voorgoed hebben veranderd. Namelijk dat de realiteit die ik ervaar maar één manier is om naar de wereld te kijken. Ik zie niet de buitenwereld, ik zie eigenlijk wat mijn brein aan mij presenteert. Als mijn brein onder invloed anders gaat functioneren, dan zie ik waar mijn waarnemingssysteem nog meer toe in staat is. Ik zie beelden die ik in een normale setting niet gepresenteerd krijg omdat het niet zoveel nut heeft, zoals een hallucinatie.’

Wat zijn goede manieren om zonder te trippen uit je eigen tunnelvisie te komen?

‘Praten met andere mensen haalt je uit je bubbel. Lees eens een krant die je normaal niet leest of open de timeline van iemand anders op X om te kijken hoe die persoon de wereld waarneemt.’

Wat kunnen we van je leren op het Betweter Festival?

‘Ik ga je eerst even flink laten twijfelen aan je waarneming. Dan ervaar je dat hoe jij de wereld waarneemt niet altijd klopt en heel anders is dan degene die naast je zit. En we gaan in gesprek met elkaar om te ervaren dat je samen meer ziet dan alleen.’

Betweter Festival, 27 september 2024, TivoliVredenburg, betweterfestival.nl