Met talks, muziek, film, interactieve installaties en wetenschappelijke experimenten onderzoekt het Betweter Festival de vragen van nu. Zoals: wat moeten we met online wellness-goeroes? Daarover sprak UITagenda met Sjamadriaan en Noortje van Amsterdam. Influencers die geen greintje medische kennis hebben, maar wel hun volgers adviseren over wat gezond is. Vaak zijn dat de pillen, poeders of programma’s die ze zelf te koop aanbieden. Wetenschapsjournalist Adriaan ter Braack, beter bekend als Sjamadriaan, ergert zich er suf aan en kraakt op X (voorheen Twitter) de ongefundeerde claims van influencers met een groot publiek. Op het Betweter Festival buigt hij zich samen met antropoloog Noortje van Amsterdam, die de oorsprong van onze ideeën over een ‘gezond lichaam’ onderzoekt, over de vraag: wie gelooft de gezondheidsfabels op sociale media? Zijn onze ideeën over gezondheid de afgelopen decennia veranderd? Noortje: ‘Onder invloed van neoliberale overheden is sinds de jaren 80 een nieuw idee ontstaan over gezondheid. Van een sociaal fenomeen werd dat steeds meer de verantwoordelijkheid van de individuele burger. Met als onderliggende boodschap: als je te veel of slecht eet, veel drinkt of niet genoeg beweegt of sport, belast je de gezondheidszorg. Het past ook prima in het kapitalistische plaatje: een gezond lichaam is een productief lichaam. We worden gepusht om continu in de gaten te houden of we nog wel gezond zijn, het te worden of te blijven. Denk aan werkgevers die korting geven op fitnessabonnementen en apps die je slaapritme, hartslag of aantal stappen monitoren.’ Zodat je er op tijd bij kan zijn als er iets mis is? Noortje: ‘Soms is dat zo en dat is goed. Maar de meeste mensen zijn geen gezondheidsexperts en niet opgeleid om al die data te lezen, met elkaar in verband te brengen en daar conclusies uit te trekken. Het effect hiervan is dat mensen angstig worden. We zijn continu potentieel ongezond of ziek.’ Maar is gezondheid niet ook je eigen verantwoordelijkheid? Noortje: ‘Het is een heel complex fenomeen, dat samenhangt met het milieu waarin je leeft, de sociale relaties die je hebt, je financiële mogelijkheden. Sommige mensen hebben een genetische aanleg om ziek te worden, of een beperking. Daar kunnen ze zelf niets aan doen. Als je dicht bij Tata Steel woont, loop je risico’s. En sommige mensen hebben geen geld om goed te eten. Daar liggen verantwoordelijkheden voor onze overheid. Je moet echt oppassen met het individualiseren van gezondheid en de nadruk leggen op levensstijlkeuzes, want daarmee ontneem je mensen de kans om collectief in actie te komen tegen een falende overheid.’ En in die levensstijlkeuzes liggen de kansen voor influencers? Noortje: ‘Er is een hele industrie die er baat bij heeft om jou verantwoordelijk te houden voor je eigen gezondheid. Waaronder de fabeltjesmakers op Instagram en X, waar Adriaan tegen ageert. Zonder enige medische kennis beloven ze van alles met hun praatjes en pillen en poeders en verdienen zo geld aan onze angst voor ziekte. Want heel simpele oplossingen om gezond te zijn bestaan gewoon niet.’ Adriaan: ‘Ja, precies. En ze propageren de maakbaarheidsmythe; dat je alles in je leven tot in de puntjes kunt aansturen. Van je fysieke en geestelijke gesteldheid tot je carrière en relaties. Ook spelen ze in op de angst dat je niet het maximale uit je leven haalt. Verdien je te weinig geld? Eet je wel gezond? Heb je wel de goede vrienden? Als je betaalt, vertellen zij je hoe het moet. Ze zaaien angst om bullshit te verkopen. Want er hangt vrijwel altijd een verdienmodel aan een influencer. Tegelijkertijd doen ze allerlei uitspraken die in strijd zijn met de regelgeving, vooral bij de verkoop van supplementen. Instagram en X zouden daartegen moeten optreden.’ Zijn er bepaalde gezondheidsclaims die steeds terugkomen? Adriaan: ‘Er zijn fabeltjes die seizoensgebonden de kop op steken, zoals over de gevaren van zonnebrandcrème. Dat zou bijvoorbeeld de aanmaak van vitamine D belemmeren. En als je je huid laat wennen aan de zon, zeggen influencers, verbrand je minder snel en ben je beter beschermd. Klinkt logisch en je verbrandt inderdaad minder snel als je bruiner bent, maar dat betekent niet dat je dan beschermd bent. Je kunt namelijk ook huidschade oplopen zonder te verbranden. Er zit dus een kern van waarheid in, maar het uiteindelijke advies is schadelijk. Vaak komt de boodschap neer op hetzelfde: je lichaam heeft een zelfhelend vermogen, je moet leven met de natuur, dus de zon is je vriend. En: Big Pharma wil jou vergiftigen om nog meer geld aan je te verdienen.’ Waarom geloven zo veel mensen in dit soort complotverhalen? Adriaan: ‘Sociale media zijn niet de plekken voor verdieping of nuance. Als je als een zombie aan het scrollen bent en je laat leiden door je intuïtie, ga je gemakkelijk ergens in mee zonder kritisch te kijken. Sommige mensen zijn heel wantrouwig naar overheidsinstanties en wetenschap. Maar ze overschatten vaak hun eigen vaardigheden en kennis, gaan selectief shoppen in medische onderzoeken en trekken daar hun conclusies uit. Maar om onderzoeken te begrijpen, de gegevens te interpreteren en in de juiste context te plaatsen, heb je vakkennis nodig. Mensen die zeggen dat ze hun “eigen onderzoek” doen, zouden dat eigenlijk niet moeten doen, omdat ze niet snappen wat ze aan het onderzoeken zijn.’ Hoe doe jij dat? Adriaan: ‘Ik ben natuurkundige. Over een onderwerp als straling, waarover ook veel onzin wordt verspreid, heb ik voldoende kennis. Als ik iets niet snap, bel ik meerdere mensen op die kennis hebben over het onderwerp. Zo vorm ik een gebalanceerd beeld.’ Bereik je de mensen die je wilt bereiken? Adriaan: ‘Ik wil een tegengeluid geven. Veel influencers hebben charisma en leuke praatjes, maar houden zich niet aan de waarheid. Mijn wapen is de waarheid. Soms krijg ik reacties van huisartsen die mijn posts gebruiken om te kijken waar de ideeën van hun patiënten vandaan komen. Soms krijg ik bericht van iemand die besluit om toch niet een onzinnige cursus handoplegging te volgen nadat ik er aandacht aan heb besteed. Mijn volgers geef ik feiten om zelf eenvoudig desinformatie te bestrijden als ze die tegenkomen. Zo behandel ik mythes over zonnebrand en hoe je die kunt weerleggen met goed te onthouden kennis die je makkelijk kunt overdragen. De influencers zelf zal ik niet bereiken. Die zet ik in het licht dat ze verdienen: ik laat zien dat ze onzin verkopen en maak ze soms belachelijk.’ Op het Betweter Festival leggen wetenschappers, muzikanten, spoken word-artiesten en kunstenaars de vinger aan de pols van de tijdgeest. Op 29 september in TivoliVredenburg. Voor meer info zie betweterfestival.nl